U każdej osoby chorującej „zbyt często”, gdzie infekcje trwają dłużej, mają cięższy przebieg, nie ograniczają się do jednego układu czy narządu i powodowane są drobnoustrojami, które w normalnych warunkach nie powodują chorób, należy w diagnostyce brać pod uwagę istnienie upośledzenia odporności. Ze względu na fizjologię dojrzewania i różnicowania układu odpornościowego najwięcej chorób, u podłoża których leży niedobór ilości i funkcji komórek immunokompetentnych, notuje się w wieku rozwojowym, kiedy mechanizmy obronne nie zostały jeszcze w pełni wykształcone i w wieku podeszłym, kiedy mechanizmy obronne zostały już wyczerpane. Znacząco różna dla obu okresów jest specyfika kliniczna obserwowanych niedoborów, gdzie w wieku rozwojowym, oprócz wtórnych, występują pierwotne niedobory odporności.


Sytuacje sugerujące istnienie niedoborów odporności u dzieci to:

- osiem lub więcej zakażeń dróg oddechowych lub uszu w ciągu 1 roku,
- dwa lub więcej zapaleń zatok w ciągu 1 roku,
- trwająca 2 miesiące lub dłużej antybiotykoterapia bez wyraźnej poprawy,
- dwa lub więcej zapalenia płuc w ciągu 1 roku,
- brak przyrostu masy ciała lub wzrostu u dziecka z nawracającymi zakażeniami,
- powtarzające się głębokie ropnie skórne lub ropnie narządowe,
- przewlekające się grzybice jamy ustnej lub skóry u dzieci powyżej 1. roku życia,
- konieczność długotrwałego stosowania antybiotyków dożylnych dla opanowania zakażenia,
- dwa lub więcej ciężkich zakażeń, jak: posocznica, zapalenie mózgu, zapalenie kości, zakażenie skóry,
- wywiad rodzinny wskazujący na występowanie pierwotnych niedoborów odporności.

U osoby dorosłej sytuacjami sugerującymi istnienie niedoborów odporności są:

- cztery lub więcej infekcji w ciągu roku wymagających antybiotykoterapii (zapalenie płuc, oskrzeli, zatok, uszu),
- infekcje lub nawracające infekcje wymagające długotrwałego stosowania antybiotyków,
- dwa lub więcej ciężkich zakażeń bakteryjnych (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie kości, posocznica, zapalenie skóry),
- dwa lub więcej potwierdzonych radiologicznie zapaleń płuc w ciągu 3 lat,
- zakażenie z nietypową lokalizacją lub spowodowane nietypowym patogenem,
- wywiad rodzinny wskazujący na istnienie pierwotnych niedoborów odporności.


Najczęstszą kliniczną manifestacją niedoborów odporności w wieku rozwojowym są nawracające infekcje układu oddechowego. W roku 1998 WHO określiła je mianem „zapomnianej pandemii”. Według danych epidemiologicznych z roku 1998 zakażenia układu oddechowego były przyczyną 19% wszystkich zgonów dzieci poniżej 5. roku życia, i w 8,2% przyczyną inwalidztwa. W roku 2000 z ich powodu zmarło na świecie ok. 17 mln ludzi, w tym ok. 1,9 mln dzieci, z czego 70% w Afryce i Azji Południowo-Wschodniej.

Wiele spośród niedoborów odporności można wyleczyć lub zmniejszyć ich negatywne skutki. Dzięki postępowi immunofarmakologii dysponujemy obecnie szeroką gamą preparatów modyfikujących czynność układu odpornościowego.

W publikacji przygotowanej przez Cochrane Collaboration pochodzącej z roku 2007 analizowano kliniczne i laboratoryjne efekty działania różnych leków immunostymulacyjnych. Analizę oparto o wyniki uzyskane w 58 badaniach, w których wzięło udział 3819 pacjentów w wieku od 6. miesiąca do 18. roku życia. 38 badań dotyczyło oceny efektów działania produktów bakteryjnych, 3 badania – preparatów ziołowych, 11 badań – immunostymulatorów syntetycznych, w 5 publikacjach oceniano efekty działania hormonów grasicy i w 1 – efekty działania syntetycznego interferonu. W przeprowadzonej metaanalizie u dzieci stosujących leki immunostymulacyjne obserwowano zmniejszenie liczby infekcji średnio o 40%.

Terapia immunostymulacyjna ma też swoje ograniczenia. Pierwsze z nich dotyczy wieku pacjentów, gdzie do momentu osiągnięcia przez układ immunologiczny dojrzałości powinno się zachować niezwykłą ostrożność w aplikowaniu leków immunotropowych. Kolejne to zachowanie niezbędnych do regeneracji układu odpornościowego przerw w terapii immunostymulacyjnej – obserwowana w badaniach laboratoryjnych sekwencja zmian w układzie immunologicznym w trakcie tego rodzaju terapii wskazuje na początkowe wyczerpanie „rezerw obwodowych” zasobów komórek immunokompetentnych. Ze względu na imitujący działanie antygenu mechanizm działania leków immunostymulacyjnych nie zalecałabym też ich stosowania w trakcie lub bezpośrednio po infekcji. Efekt immunosupresyjny wywierają też leki immunostymulacyjne stosowane w nadmiarze.

Przy wdrażaniu leczenia immunostymulacyjnego niezwykle ważny jest zatem dobór rodzaju immunostymulatora, dawki oraz okresu jego stosowania, tak aby immunostymulacyjnych zamierzeń nie zamienić paradoksalnie w immunsupresyjne skutki! Dlatego też każdy rodzaj leczenia immunotropowego powinien zostać dostosowany do rodzaju istniejącej patologii, wieku pacjenta, a przede wszystkim do sprawności układu immunologicznego. Decyzja o ewentualnym wdrożeniu immunoterapii powinna być każdorazowo poprzedzona oceną sprawności ilościowej i funkcjonalnej układu obronnego, a leczenie monitorowane oceną kliniczną i testami z zakresu diagnostyki immunologicznej.

prof. dr hab. Anna Stasiak-Barmuta, Kier. Zakładu Immunolgii Klinicznej UM w Białymstoku