Na rynku farmaceutycznym znajdziemy ogrom preparatów o działaniu przeczyszczającym. Są to zarówno leki, najczęściej pochodzenia roślinnego, jak i suplementy diety. Występują w różnych postaciach – tabletki, herbaty ziołowe, proszki do przygotowania zawiesiny. W większości dostępne są bez recepty przez co są bardzo często stosowane przez pacjentów, a niekiedy nawet nadużywane.

Wielu pacjentów, zwłaszcza w podeszłym wieku skarży się na zaparcia. Jest to najczęściej związane z trybem życia, jaki prowadzą. Mało ruchu, zła dieta, przyjmowanie leków – wszystko to powoduje problemy z wypróżnianiem. U takich osób przyjmowanie środków przeczyszczających jest jak najbardziej uzasadnione. Starszej osobie ciężko zmienić przyzwyczajenia żywieniowe, czy zmusić się do aktywności fizycznej. U młodszych osób z kolei zaparcia mogą pojawiać się na tle nerwowym.

Bywa, że są powodowane stresem, nadmiernym pośpiechem lub – jak u starszych – siedzącym trybem życia. Na zaparcia skarżą się też kobiety, które w celach odchudzających gwałtowanie i radykalnie zmieniły dietę. Obok przyczyn nawykowych, powodem zaparć mogą być czynniki chorobowe, takie jak zła praca narządów wewnętrznych, zaburzenia tarczycy, długotrwałe działanie toksyn oraz niedrożność jelita, wynikająca z obecności guza lub skrętu jelita.



Leki a suplementy diety
Najbardziej rozpowszechnionymi preparatami o działaniu przeczyszczającym są leki pochodzenia naturalnego, zawierające takie surowce roślinne, jak liść senesu (Sennae fol.), korę kruszyny (Frangulae rx) czy kłącze rzewienia (Rhei rx).

Na rynku obecne są też suplementy diety, polecane jako wspomagające prace jelit. W przeciwieństwie do ziół przeczyszczających nie mają one jednak działania leczniczego. Według definicji, są to preparaty, które mają uzupełnić dietę w substancje, które są konieczne do prawidłowego działania organizmu, a których w codziennej diecie może być za mało.

Bardzo ważna jest świadomość, że zioła stosowane w lecznictwie (jako leki) podlegają innym wymogom niż suplementy diety. Muszą mieć uzasadnienie stosowania w terapii oraz udowodnione bezpieczeństwo stosowania. Wg ESCOP (European Society of Cooperative of Phytotherapy) lek roślinny to środek farmaceutyczny używany w celach leczniczych, który zawiera zioła lub przetwory roślinne. I tak lekiem pochodzenia roślinnego będą pojedyncze zioła, mieszanki ziołowe w formie tabletek, fixów i granulatów, preparaty galenowe (nalewki, wyciągi roślinne, soki), olejki, oleje, żywice.

Błędem jest ogólne przeświadczenie, że zioła są całkowicie bezpieczne. Często są one źródłem bardzo silnie działających związków i stosowanie ich powinno być uzasadnione. Tak jest w przypadku surowców roślinnych zawierających antranoidy, związki o udowodnionym działaniu przeczyszczającym. Stosowanie ich jest celowe w uciążliwych zaparciach nawykowych (do 5 dni), u osób leżących, unieruchomionych, przy zatruciach, u osób po operacji na jamie brzusznej, by zapobiec napinaniu mięśni brzucha oraz przed zabiegami i przed niektórymi badaniami.



Działanie
Preparaty o działaniu przeczyszczającym występują jako pojedyncze surowce oraz jako mieszanki. Należy zaznaczyć, że nawet pojedyncze surowce roślinne są źródłem wielu substancji czynnych. Czasami wpływ na działanie surowca ma jeden związek (bądź to występujący w największej ilości, bądź wykazujący najsilniejsze działanie w danym kierunku), a czasami wiele związków. Zaparzając liście senesu lub korę kruszyny wprowadzamy do organizmu kompleks związków antranoidowych. Jest to grupa związków o podobnej budowie chemicznej, wykazująca działanie przeczyszczające. Mechanizm działania polega na podrażnianiu przez te związki splotu Auerbaha (śródścienny splot nerwowy znajdujący się u wejścia jelita grubego). Wynikiem jest nasilenie skurczy podłużnych mięśni jelit, a zahamowanie poprzecznych, co powoduje przyspieszenie perystaltyki.

Poza tym, antrazwiązki zwiększają przepuszczalność nabłonka jelitowego dla wody i zmniejszają wchłanianie wody ze światła jelita, co powoduje upłynnienie mas kałowych. Są skuteczne i działają stosunkowo szybko, bo już po 6-8 godzinach.

Należy pamiętać, że sennozydy zawarte w Sennae folium zadziałają raz, natomiast w przypadku stosowania takich surowców, jak Frangulae cortex czy Rhei radix wystąpi po kilku godzinach dodatkowy efekt przeczyszczający. Jest to związane z metabolizmem antrazwiązków. Glikozydy antranoidowe (np. sennozydy, lub zawarte w korze kruszyny glukofranguliny), ze względu na obecność cukru w cząsteczce, mają charakter hydrofilny nie są wchłaniane z przewodu pokarmowego i nie przechodzą przez krwiobieg. W niezmienionej formie docierają do jelita grubego, gdzie uwolnione aglikony pod wpływem flory bakteryjnej przechodzą w formę zredukowaną i zaczynają działać. Natomiast wolne aglikony, występujące w korze kruszyny bądź w kłączu rzewienia będą wchłaniały się do krwiobiegu, przechodziły przez wątrobę, a dopiero po pewnym czasie zostaną ponownie wydzielone do światła jelita i wywołają wtórny efekt (nastąpi to po 2-3 godzinach po efekcie wywołanym przez glikozydy).



Herbaty o działaniu przeczyszczającym
Pacjenci mają do dyspozycji różne formy leków przeczyszczających. W Polsce cały czas dużą popularnością cieszą się herbaty ziołowe. Dużą zaletą tych preparatów jest to, że oprócz związków czynnych zawartych w surowcach znajdujących się w danym preparacie, wprowadzamy do organizmu wodę. Osoby starsze zazwyczaj piją mało płynów, co wynika ze zmniejszonego łaknienia. Podając im preparat w formie herbaty zmuszamy do przyjęcia określonej ilości wody. Poza tym, w przypadku środków przeczyszczających wprowadzenie wody jest wskazane, gdyż następuje rozrzedzenie mas kałowych i łatwiejsze wypróżnienie.

Herbaty ziołowe mogą zawierać pojedyncze zioła, jak i kilka surowców o podobnym wskazaniu, ale czasami o odmiennym mechanizmie działania. Do surowców antranoidowych często dodawane są zioła moczopędne oraz surowce śluzowe o działaniu powlekającym i lekko przeczyszczającym. Za działanie preparatu odpowiedzialnych jest wtedy wiele związków.

Działanie farmakologiczne poszczególnych ziół zależny od związków czynnych tam zawartych, ale izolowanie związków w celu sprawdzenia, który odpowiada za działanie surowca, nie zawsze daje rezultaty. Istnieją bowiem sytuacje, gdy wyciąg działa silniej niż poszczególne wyizolowane związki. Czasami substancje zawarte w roślinie działają synergistycznie. Należy wówczas oceniać surowiec bądź preparat jako całość i nie zawsze sugerować się głównymi związkami czynnymi.

mgr farm. Małgorzata Derwińska