Układ immunologiczny ma skomplikowany mechanizm działania i ciągle stanowi przedmiot badań naukowych, czego dowodem jest nagroda Nobla w 2011 r. w dziedzinie medycyny. Organizm do walki z potencjalnymi patogenami jest wyposażony w nieswoiste (wrodzone) oraz swoiste (nabyte) mechanizmy odpowiedzi immunologicznej, w któ­rych uczestniczą procesy humoralne i komórkowe.

Oba mechanizmy są niezależne, jednak ich współdziałanie w zakresie obrony jest skuteczniejsze. W mechanizmie nieswoistym anty­gen może być unieszkodliwiony przy pierwszym kontakcie, a w przypadku mechanizmu swoistego odpowiedź wy­maga wcześniejszego kontaktu, który wywoła wytwarzanie przeciwciał, czyli substancji obronnych.

Wydolność układu immunologicznego jest uwarunkowana genetycznie, choć niewątpliwie duże znaczenie mają: okres życia człowieka oraz czynniki środowiskowe. W ciągu kilku ostatnich tygodni ciąży matka poprzez łożysko przekazuje swojemu dziecku „swoje” przeciwciała, które częściowo zabezpieczają je przed infekcjami w okresie noworodkowym i niemowlęcym. Następnie rozwijająca się odporność u dziecka uzależniona jest od przeciwciał wyprodukowanych w jego organizmie w wyniku szczepień lub po naturalnym zakażeniu i przebytej chorobie.

Proces tzw. dojrzewania układu immunologicznego przebiega stopniowo począwszy od etapu niemowlęcego, poprzez okres wczesnego dzieciństwa ok. 3.-4. roku życia, kiedy organizm dziecka nabiera odporności oraz okres powyżej 5. aż do ukończenia 12. roku życia, w którym układ odpornościowy jest w pełni dojrzały w zakresie obrony przed czynnikami patogennymi. Stąd można zauważyć, że dzieci młodsze zdecydowanie intensywniej zapadają na schorzenia infekcyjne o podłożu bakteryjnym lub wirusowym niż np. dzieci szkolne, choć w przypadku dzieci z tzw. pierwotnym niedoborem odporności nie znajduje to odniesienia. Wskazuje się, że u dzieci z prawidłowo wykształcającą się odpornością nie powinno dochodzić częściej niż do 6-8 epizodów infekcji dróg oddechowych w roku. Natomiast dzieci, u których infekcje występują częściej powinny zostać poddane postępowaniu diagnostycznemu z podejrzeniem niedoboru immunologicznego (szczegółowy wywiad lekarski, badanie fizykalne, badania laboratoryjne w zakresie poszczególnych elementów układu immunologicznego), ponieważ wczesne wykrycie takiego stanu chorobowego umożliwi skuteczniejsze leczenie i poprawę rokowania.

Zwiększona zapadalność na schorzenia infekcyjne układu oddechowego zarówno u dzieci, jak i dorosłych występuje przede wszystkim od połowy października do połowy stycznia, a następnie na przełomie lutego i marca aż do kwietnia. Sprawnie działający układ immunologiczny zabezpiecza przed zakażeniem i namnażaniem w organizmie chorobotwórczych patogenów. Zatem korzystnie na zachowanie odporności wpływa właściwy styl życia, m.in. prawidłowe odżywianie, odpowiednia pielęgnacja ciała, szczepienia ochronne oraz stosowanie preparatów immunomodulujących, za co w przypadku dzieci odpowiedzialni są rodzice lub prawni opiekunowie.

Dieta dziecka powinna zostać dostosowana do jego wieku i aktywności fizycznej oraz prawidłowo zbilansowana w odpowiednie ilości witamin i składników mineralnych w tym: witamin z grupy B (głównie produkty zbożowe), witaminę C i bioflawonoidy (owoce i warzywa), witaminę D (mleko, ryby), kwasy tłuszczowe z grupy omega-3 – EPA i DHA (ryby) oraz minerały – głównie cynk (produkty zbożowe, mięso, jaja, produkty mleczne). Ponadto odzież dziecka powinna być dostosowana do warunków atmosferycznych. Niekorzystne jest bowiem przechłodzenie, ale też przegrzanie organizmu. Pomimo nie zawsze sprzyjającej aury dziecko powinno korzystać z ruchu na świeżym powietrzu, a pomieszczenia w których przebywa, muszą być regularnie wietrzone. W tym okresie dzieci zainfekowane na czas choroby powinny zostać izolowane od swoich zdrowych rówieśników. Bardzo ważne w zapobieganiu szerzenia infekcji bakteryjnych i wirusowych układu oddechowego jest utrzymywanie należytej higieny rąk oraz okolic górnych dróg oddechowych (w trakcie kasłania czy kichania). Ponadto w okresie dziecięcym pacjenci poddawani są – zgodnie z programem – szczepieniom ochronnym, których celem jest wytworzenie swoistej odporności przeciwko antygenom wirusowym i bakteryjnym. Zgodnie z zaleceniem lekarza w grupie pacjentów pediatrycznych, u których występują nawracające infekcje bakteryjne, mogą zostać zastosowane szczepionki zawierające lizaty bakteryjne najczęściej występujących bakterii chorobotwórczych, w postaci preparatów doustnych (tabletki, kapsułki) lub preparatów donosowych.

Na aktywność układu immunologicznego mogą wpłynąć także immunomodulatory egzogenne, m.in. inozypleks, stosowany wyłącznie po konsultacji z lekarzem, ale także roślinne substancje immunostymulujące. Preparaty roślinne oparte o wyciągi z Echinacea purpurea (jeżówka purpurowa) są zalecane w przypadku obniżonej odporności zarówno u dzieci, jak i dorosłych, choć ich skuteczność jest ciągle dyskutowana. Ponadto wyciągi z miąższu aloesu stymulują układ odpornościowy poprzez wzrost produkcji przeciwciał i liczby limfocytów. Zwiększenie odporności organizmu następuje także w wyniku regularnego przyjmowania preparatów zawierających olej rybny z wątroby rekina, który pobudza syntezę przeciwciał oraz leukocytów i działa stymulująco na procesy fagocytozy.

W preparatach stymulujących mechanizm obronny organizmu zostały zastosowane także laktoferyna oraz betaglukan. Laktoferyna będąca białkiem naturalnie występującym w mleku (m.in. matek karmiących) wspomaga prawidłowe działanie układu odpornościowego, a betaglukan to polisacharyd występujący m.in. w drożdżach piekarniczych (Saccharomyces cerevisiae) posiada właściwości immunostymulujące. Dodatkowo w preparatach pediatrycznych stosowanych w celu podniesienia odporności znajdują się witaminy z grupy B, witamina C (stymuluje układ immunologiczny, a jej niedobór powoduje zwiększoną podatność organizmu na infekcje) oraz cynk (jego niedobór osłabia odporność komórkową i humoralną, obniża wytwarzanie przeciwciał, zmniejsza proliferację komórek i obniża wytwarzanie cytokin). W niektórych preparatach występują także propolis (kit pszczeli) lub miód, działające pobudzająco na system odpornościowy, znane również z właściwości antybiotycznych, przeciwzapalnych i antyoksydacyjnych.

Ze względu na zawartość substancji czynnych preparaty powinny zostać wskazane po szczegółowym wywiadzie z rodzicem dziecka lub opiekunem względem obniżonej odporności dziecka, przeciwwskazań do stosowania niektórych specyfików, odpowiedniej postaci (syrop, tabletki, tabletki do ssania, żelki), odpowiedniego dawkowania i długości kuracji (cykliczność terapii). Pamiętajmy jednak, że odpowiedzialność za zalecenie takich preparatów w aptece najmłodszym pacjentom przypisana jest farmaceutom, dlatego wymaga zawsze wnikliwego podejścia do problemu.

dr n. farm. Arleta Matschay